Op gewone schoenen en met slechts 20 liter water op de rug natuurbranden blussen: zo begon het blusteam van Greenpeace Rusland. Met minimale middelen zijn ze inmiddels ruim tien jaar de helden van de natuurbrandbestrijding. Dankzij een onverwachte gift kunnen ze nu niet alleen de bossen beschermen, maar ook ons klimaat.
Jaarlijks gaat in Rusland 40 miljoen hectare bos, veengrond en grasland in vlammen op – dat is tien keer Nederland. De overheid doet amper iets, hoewel de enorme, vaak aangestoken branden grote hoeveelheden CO2 uitstoten en unieke biodiversiteit en mensenlevens verwoesten. In Rusland ligt tweederde van het boreale woud; het grootste ecosysteem van onze planeet dat zich uitstrekt van Noord-Amerika tot Japan. Dit is het thuis van wolven, bruine beren, bizons en rendieren. Veel trekvogels overwinteren in dit insectenrijke gebied.
Elke lente en zomer trekt een dikke rooklaag over de graslanden en bossen van Rusland. Ontelbare roet- en stofdeeltjes veroorzaken veel gezondheidsklachten en leiden (in)direct tot duizenden sterfgevallen per jaar. Wetenschappers ontdekten dat zelfs de Noordpool sneller smelt door roetdeeltjes die op het ijs neerdwarrelen. Deeltjes die voor een groot deel afkomstig zijn van Russische gras- en bosbranden.
Het boreale woud is minder bekend dan het tropische regenwoud, maar minstens even belangrijk als CO2-opslagplaats. Vooral in de talrijke venen ligt enorm veel koolstof. Als dat vrijkomt, kunnen we de doelen van het Parijse klimaatakkoord wel vergeten. Veenbranden kunnen ondergronds maandenlang doorsmeulen en plotseling weer oplaaien; het bedwingen van deze branden vergt veel kennis en ervaring.
Het rampjaar 2010
In 2018 verbrandde in Rusland 14 miljoen hectare bos.
Toen nieuwe boswetgeving ruim tien jaar geleden een streep zette door de natuurbrandpreventie, kwam Greenpeace Rusland in actie. In 2010, het jaar waarin een golf van bosbranden zelfs Moskou bedreigde en 55.000 mensen stierven door rookontwikkeling, bereikten de vrijwillige brandweerteams van Greenpeace een heldenstatus: zij trokken naar de hevigst getroffen gebieden om met gevaar voor eigen leven branden te blussen. En in 2015 voorkwamen ze samen met de goedwillende, maar zwaar onderbemenste, beroepsbrandweer dat verwoestende vlammen de nucleair vervuilde gebieden rond Tsjernobyl bereikten.
Greenpeace hielp niet alleen met branden blussen, maar hield Russische burgers ook op de hoogte van de ware omvang van de bosbranden via satellietbeelden en gedetailleerde kaarten. Voor veel Russen en Russische media was de speciale Greenpeace-website Forest Forum de enige betrouwbare bron van informatie. Mensen belden steeds vaker Greenpeace in plaats van de brandweer, als de vlammen hun dorp naderden.
‘De overheid liet het compleet afweten’, vertelde vrijwillige brandweerman Benny in een eerder interview met Greenpeace Magazine. ‘Aan de lokale brandweermensen lag het niet, die wilden dolgraag aan de slag. Maar ze kregen er simpelweg de middelen niet voor. Onze campagneleiders en vrijwilligers schoten te hulp. Onder meer met mobiele brandblussers op hun rug.’ Ook de reguliere brandweer en boswachters vertrouwden steeds meer op de deskundigheid van de Greenpeace-teams. Vooral om de extreem moeilijk te bestrijden veenbranden te blussen. Greenpeace Rusland gaf les, zelfs op de brandweeropleidingen.
Hardnekkige mythes (ontkracht)
De leider van de brandweerteams van Greenpeace Rusland realiseerde zich dat Greenpeace in het onmetelijk grote Rusland nooit álle bosbranden kan bestrijden. Zeker niet met de toenemende droogte door klimaatverandering. ‘In al die jaren dat ik metershoge vlammen bluste, vrijwilligers trainde, boswachters leerde veenbranden te herkennen, dorpsbewoners in nood hielp en probeerde ambtenaren in actie te krijgen, hoopte ik dat we ooit aan brandpreventie zouden toekomen. We hebben méér brandweerteams nodig die vervolgens zélf andere vrijwilligers kunnen trainen. Maar vooral: we moeten de oorzaken van de branden bestrijden. Dat betekent op grote schaal mensen voorlichten.’
Onderzoek wees uit dat ruim de helft van de Russen gelooft dat natuurbranden vanzelf ontstaan. Een grote misvatting: 90% van de branden ontstaat door menselijk toedoen. Door recreanten die smeulende peuken of flesjes laten liggen, maar ook door boeren die graslanden aansteken om snel van hun onkruid af te komen.
De grote droom van de leider van de brandweerteams werd vorig jaar werkelijkheid dankzij de deelnemers aan de Nationale Postcode Loterij. Greenpeace kreeg onverwacht €2 miljoen om een groots project op te zetten dat naast het trainen en faciliteren van blusteams óók aandacht besteedt aan het voorkomen van de natuurbranden.
De fotografe die vaak meegaat met de brandweerteams weet hoe belangrijk goede voorlichting is: ‘Mensen denken meestal niet na over de gevolgen van het verbranden van gras of wat er gebeurt als een sigaret uit een autoraam wordt gegooid. De hardnekkige gedachte dat natuurbranden gewoon ontstaan, komt grotendeels omdat het zo in de schoolboeken staat.’
‘Daarom hebben we veel energie gestopt in het opbouwen van goede relaties met educatieve uitgevers. Dat lukte snel omdat we al jaren op Russische scholen lesgeven over het belang van de bossen en bomen planten met tienduizenden schoolkinderen. We zijn nu de eerste schoolboeken aan het corrigeren en mogen uiteindelijk 80% van alle schoolboeken in Rusland van juiste informatie voorzien. Ook werken we samen met producenten van de twee populairste tekenfilmseries voor kinderen. Miljoenen kinderen leren nu: het aansteken van een klein stukje gras kan het begin zijn van een milieuramp.’
In de Russische schoolboeken staat dat branden uit zichzelf ontstaan. Daarom hebben we veel energie gestopt in de samenwerking met educatieve uitgevers.
Het Greenpeace-animatiefilmpje, met de razend populaire Sherlock Holmes in de hoofdrol, bleek dé manier om deze hardnekkige mythe voor een miljoenenpubliek te ontkrachten. Greenpeace zette in het afgelopen jaar ook een enorme mediacampagne op, samen met andere organisaties en de Russische overheid. Televisiespotjes verschenen op nationale zenders met een dagelijks bereik van ruim 50 miljoen mensen, grote schermen hingen in 668 winkelcentra, treinstations en overheidsgebouwen, radiocommercials waren te horen in 37 Russische regio’s en reclames verschenen op trams en metro’s. Het brandblusproject deed mee aan het Jaar van de Vrijwilliger in Rusland en Grigory figureerde in een documentaire die in 2.000 steden en dorpen werd vertoond.
‘Man, vrouw, jong en oud: iedereen blust mee’
Intussen werd een recordaantal vrijwilligers getraind. In de kwetsbaarste regio’s zijn honderden mensen – man, vrouw, jong en oud – klaargestoomd om branden te blussen én te voorkomen. Belangrijkste les: wees er op tijd bij, voordat een veenbrand uit de hand loopt of ondergronds gaat en maanden later hele bossen in brand zet.
Greenpeace voorziet de teams van transportmiddelen, uitrusting, beschermende kleding, gereedschap voor het meten van veentemperatuur en drones voor het lokaliseren van branden. Ze leren beginnende veenbrandjes herkennen én blussen. Vanuit coördinatiecentra organiseren de sterkste vrijwilligersgroepen inmiddels hun eigen trainingskampen, lichten bewoners voor en onderhouden contact met de autoriteiten.
Greenpeace Nederland directeur Anna Schoemakers wilde graag met eigen ogen zien hoe de Russische teams te werk gaat en meldde zich aan als vrijwilliger. In april dit jaar ging ook zij met een grote zak water op haar rug letterlijk met de hand de brandhaarden te lijf. ‘Deze mannen en vrouwen doen ongelofelijk werk’, zegt Anna. ‘Je moet als je blust met zoveel dingen rekening houden: is er een plek in de buurt waar ik water kan bijvullen? Loop ik nog wel goed en is het veilig? Waar zitten de hotspots? Het blusteam weet precies wat het moet doen en handelt razendsnel.’
De succesvolle oogst – in één jaar tijd
Al één jaar na de start van het project zijn de resultaten van Greenpeace Rusland en zijn honderden vrijwilligers verbluffend. Het belangrijkste doel, 30% minder branden in het voorjaar, als de eerste veenbranden ontstaan en ondergronds gaan, is ruimschoots gehaald. Het aantal catastrofale veenbranden daalde zelfs met 90% in plaats van de geplande 80%. Een enorme winst voor het klimaat: de Russische brandweerteams voorkwamen zo de uitstoot van minstens 1,28 gigaton CO2.
Een banner gebruikt tijdens de mediacampagne. Erop de boodschap ‘Stop! Steek geen gras in de brand. Een grasbrand verspreidt zich met een snelheid tot wel 30 km/h.’
Ook de mediacampagne was een groot succes: 29,4 miljoen mensen zagen, lazen of hoorden onze boodschap. En een uitvoerig opinieonderzoek wees uit dat het aantal mensen dat de werkelijke oorzaken van natuurbranden kent, steeg van 28% naar 33%. Voor één jaar campagnevoeren is dat een enorm succes.
Dat succes zou nog veel groter kunnen zijn als Greenpeace, net zoals in de republiek Boerjatië, de actieve steun krijgt van de overheid. In Boerjatië steeg het percentage inwoners dat menselijke activiteit ziet als belangrijkste oorzaak van natuurbranden van 53% naar maar liefst 82%!
Greenpeace en haar partners werken daarom ook hard om de autoriteiten te overtuigen. Hun lobbywerk bij overheidsinstanties leidde ertoe dat regio’s in onder meer Siberië de komende jaren minstens 1,14 miljoen hectare bosgebied níet zoals gepland ‘gecontroleerd’ zullen platbranden. Belangrijk, omdat er in de praktijk vaak geen brandweer beschikbaar is om daadwerkelijk controle uit te oefenen, waardoor het vuur om zich heen grijpt en enorme bosgebieden in de as legt.
We vroegen én kregen van de Nationale Postcode Loterij nog een extra bijdrage om drooggelegde veenmoerassen te herstellen, onder leiding van een Duitse expert. Bijvoorbeeld rond het Baikalmeer, waar vrijwilligers elk jaar opnieuw branden moeten blussen. Het eerste extreem brandgevoelige veengebied is intussen onder water gezet.Greenpeace Rusland leidt sinds kort ook buiten eigen land brandweerteams op. In Indonesië bijvoorbeeld, waar veenbranden een minstens even groot probleem zijn, trainden de Russen hun Greenpeace-collega’s.
Ook de Nederlandse brandweer toont interesse voor de Russische ervaringen en is voornemens een bezoek te brengen aan hun overzeese collega’s. Logisch, want ook in ons land neemt het aantal natuurbranden sterk toe en zet de brandweer speciale teams in die handmatig de branden bestrijden. Er is zelfs sprake van een uitwisseling van kennis. Zo reikt de invloed van dit brandweerproject nóg verder dan de uitgestrekte bossen van Rusland en beschermen zij niet alleen onmisbaar woud, maar ook ons wereldwijde klimaat.