De situatie rondom de kerncentrales in Oekraïne is zorgwekkend. Een team van zo’n 25 vrijwilligers en professionals volgt de situatie sinds het begin van de oorlog op de voet. Een van hen is Jan Haverkamp, senior expert kernenergie en energiebeleid bij Greenpeace Nederland. In dit artikel beantwoordt Haverkamp een aantal prangende vragen over de gevaren van kernenergie in het algemeen en de situatie rondom de Oekraïense kerncentrales in Zaporizja en Tsjernobyl in het bijzonder.
Het nieuws van de afgelopen dagen baarde Jan Haverkamp grote zorgen. In het oorlogsgeweld stokte de stroomtoevoer bij de kerncentrale in Tsjernobyl en de kerncentrale in Zaporizja werd beschoten. Hoe gevaarlijk zijn de gevechten bij de kerncentrales in oorlogstijd? Haverkamp: ‘Omdat er gebruik gemaakt werd van zware bewapening, tijdens de beschietingen van de centrale in Zaporizja, is er een vrij gevaarlijke situatie ontstaan. Er zijn zowel door de luchtmacht als de landmacht wapens in gebruik die de mogelijkheid hebben om zelfs het meest beschermende veiligheidsmateriaal te beschadigen. Toch moet er echt veel gebeuren om dit materiaal, dat om de meest kwetsbare gedeeltes van de kerncentrale heen is gebouwd, te verwoesten.’
Geen stroom, geen koeling van de kerncentrales
Op 24 februari werd de kerncentrale in Tsjernobyl door het Russische leger veroverd. Bij die beschietingen zijn stroomkabels beschadigd geraakt, waardoor de toevoer van elektriciteit naar de kerncentrale tijdelijk al enkele malen volledig uitviel, zonder dat duidelijk was of reparaties mogelijk waren. ‘Wij waren als team erg bezorgd over het feit dat de stroom van de centrale afging en dat koeling en ventilatie niet meer zouden functioneren. Elektriciteit is ontzettend belangrijk bij de koeling van de centrales. Als de elektriciteitstoevoer stopt, raken de kerncentrales afhankelijk van noodaggregaten, die bijvoorbeeld in het geval van Zaporizhia de laatste jaren al gebreken vertoonden. Als die noodkoeling uitvalt kan er een zwaar ongeval ontstaan, vergelijkbaar met Fukushima’, legt Haverkamp uit, “In Tsjernobyl kan zo’n situatie vrijwel niet ontstaan, omdat het afval daar al minstens 22 jaar oud is, maar het wegvallen van ventilatie is daar een enorm probleem.” Gelukkig is de elektriciteit in Tsjernobyl na een aantal dagen hersteld.
Hoe werkt een kerncentrale en wat zijn mogelijke risico’s?
In een kerncentrale valt uranium uit elkaar en bij dat proces komt veel warmte vrij. ‘Met die warmte wordt stoom gemaakt die vervolgens wordt gebruikt om een turbine aan te drijven. De turbine zet dat om in elektrische energie’, legt Jan Haverkamp uit.
‘Het uranium is radioactief en wordt omhuld door drie stevige beschermende omhullingen: iedere brandstofstaaf heeft een stevige wand, de reactor is stevig, en er is een betonnen veiligheidsomhulling die uiterst heftige omstandigheden kan doorstaan. Dit is allemaal om te voorkomen dat (schadelijk) radioactief materiaal naar buiten komt. Technische en ook menselijke fouten kunnen ervoor zorgen dat er problemen ontstaan en er toch radioactief materiaal vrijkomt. Maar ook aanvallen dus’, zegt Haverkamp. Hij benadrukt dat er in het verleden vaak door mensen uit de industrie werd ontkent dat oorlogen een risico vormen voor kerncentrales, omdat staten ze tegen oorlogsgeweld zouden beschermen. Haverkamp: ‘Nu staan ze dus wel middenin een oorlogsgebied.’
Dit is de tweede keer in Europa dat een kerncentrale gevaar loopt
Het is niet de eerste keer dat oorlogsgeweld een kerncentrale ernstig bedreigt. Haverkamp vertelt over een gevaarlijke situatie in 1991. ‘In Slovenië woedde de tiendaagse oorlog. De kerncentrale in Krško leek in gevaar. Het bleek een schijnaanval van het Joegoslavische volksleger; de aanvallende vliegtuigen vlogen zwaar bewapend richting Krško, maar hebben hun bommen uiteindelijk niet gebruikt. Een levensgevaarlijke situatie die zeer veel angst en onrust heeft veroorzaakt onder de aanwezige staf die wist wat er gaande was.’
Het heeft veel veiligheidsexperts verbaasd dat het Russische leger al zo vroeg de verboden zone rondom Tsjernobyl bezette. Haverkamp: ‘Waarom zou je dat in godsnaam doen? Al snel kreeg men door: ze gingen ervan uit dat de Oekraïners niet terug zouden schieten uit angst dat ze de centrale of één van de drie installaties voor radioactief afval opslag zouden raken. Even later werd ook nog duidelijk dat ze onderweg waren naar de grootste centrale in Europa, in Zaporizja. Met meer dan 50% Oekraïense elektriciteit uit kernenergie, is het dé manier om de energie-infrastructuur onder druk te zetten.’
Als er iets mis gaat met de kerncentrales in Oekraïne, wat zijn dan de scenario’s?
Er zijn verschillende gevaren die op de loer liggen, nu kerncentrales zich in oorlogsgebied bevinden. Haverkamp: ‘Het ergste scenario zou zijn dat een kerncentrale zwaar beschadigd wordt en er materiaal uit de kern buiten de veiligheidsconstructie terecht komt.’ Hij benadrukt dat die kans erg klein is. Maar er kan ook schade ontstaan aan de elektriciteitstoevoer en/of de koelingssystemen.
Haverkamp: ‘Als de stroom uitvalt, stopt het koelproces en kan er een meltdown ontstaan. Bij een meltdown gaat de brandstof smelten en ontstaat er waterstof. Dit kan tot ontploffing komen en de beschermende constructie doorboren, zoals ook is gebeurd in Fukushima. Normaal gesproken moet waterstof weggevangen worden. Als dat dus niet lukt en het ontploft, dan komt een deel van de radioactiviteit in de omgeving vrij. Of als de veiligheidsomhulling al beschadigd is door raketten.’
Ook gebruikte brandstof moet worden gekoeld in een kerncentrale
Dan is er nog iets: als de brandstof op is moet het eruit worden gehaald en worden gekoeld in speciale bassins. Volgens Haverkamp zitten deze bassins bij sommige centrales binnen een speciale beschermende koepel. Maar twee oude reactoren in de Rivne kerncentrale in het Noord-Westen van Oekraïne, hebben zo’n omhulling niet. ‘Als de stroom uitvalt in een centrale en de koeling stopt, dan is de kans dat er ook hier een meltdown ontstaat aanwezig. Uit deze bassins kan er nóg meer radioactiviteit naar buiten komen.’
Radioactieve opslag kan ook gevaar lopen
Bij het opwekken van kernenergie wordt uiteindelijk de opgebrande en gekoelde brandstof opgeslagen. ‘Na het koelingsproces in de bassins wordt de brandstof opgeslagen in grote containers. Er staan altijd een hoop containers buiten zo’n centrale. De containers kunnen heel wat hebben, maar niet alles. Als daar een bom op valt kan dat ook radioactiviteit naar buiten brengen’, zegt Haverkamp. Ook radioactief afval vormt een gevaar in oorlogsgebied.
Personeel kerncentrales is oververmoeid
In een kerncentrale kunnen er altijd problemen ontstaan die de experts die er werken kunnen oplossen. Haverkamp: ‘Maar in deze gevallen wordt uitgegaan van mensen die genoeg rust hebben gehad en niet in angst leven. Normaal gesproken moet personeel in zo’n kerncentrale in ploegen werken, omdat het zeer complex en intensief werk is. Op dit moment is het personeel daar al weken 24 uur per dag aan het werk. Ze zijn oververmoeid. Tel daarbovenop nog eens de zorgen die zij hebben voor hun familie en de druk die ze ervaren door gewapende soldaten om hun heen. Hierdoor wordt de kans op menselijke fouten ook steeds groter.’
Wat zijn de gevolgen voor Nederland als er radioactiviteit vrijkomt?
Jan Haverkamp benadrukt dat de grootste problemen vooral ontstaan voor mensen die in de directe omgeving van een kerncentrale wonen. ‘Voor Nederland kan het niet zoveel doen. Daarvoor zijn we echt te ver weg. Veel mensen hebben de ramp in Tsjernobyl in hun achterhoofd, toen koeien niet meer buiten mochten grazen en spinazie en sla radioactief bleek. Deze situatie was vrij uniek, omdat de kern zelf in brand vloog. Daardoor kwam het materiaal hoog in de atmosfeer en daardoor tot heel ver in de omgeving terecht. De andere kerncentrales in Oekraïne zijn van een ander type, waarbij de kans dat materiaal zo hoog in de atmosfeer komt veel kleiner is.’
Run op jodiumtabletten
In het nieuws staan berichten van mensen die nu al jodiumtabletten inslaan of zelfs al willen innemen. Jan Haverkamp benadrukt dat dit niet noodzakelijk is en zelfs schadelijk kan zijn. ‘De tabletten die je in de apotheek kunt kopen helpen alleen tegen radioactief jodium. Dit ontsnapt uit een werkende kerncentrale en komt terecht in de atmosfeer. Dan moet je een paar uur voordat die wolk jouw kant op komt de tabletten slikken. Niet eerder en niet later. De kans dat zo’n wolk naar Nederland komt, is vrijwel nihil. En wanneer het onverhoopt toch gebeurt, hebben we meer dan genoeg waarschuwingstijd. Daarnaast is het nemen van te veel van deze tabletten schadelijk voor onder meer je schildklier. De tabletten die we hier in huis hebben gekregen zijn voor zware ongevallen in Borssele, Petten en kerncentrales net over de grens met België en Duitsland.’
Volgens Haverkamp is het heel belangrijk dat mensen vooral betrouwbaar nieuws in de gaten houden. ‘Wij, met ons internationale team van Greenpeace, doen ons uiterste best zo betrouwbaar mogelijke bevindingen naar buiten te brengen. We zijn heel voorzichtig, we overdrijven niets en doen geen uitspraken als het niet goed gecheckt is. In Nederland is er overigens ook een overheidsorganisatie die waakt over stralingsveiligheid, de ANVS. Ook die is heel betrouwbaar.’
Hoe zit het met kernenergie in Nederland?
In het regeerakkoord staan twee nieuwe kerncentrales gepland, moeten we die wel willen als het gevaar van kerncentrales toch kan worden gecompromitteerd? Haverkamp is stellig: ‘Ik durf best te zeggen dat die kerncentrales er niet gaan komen. Nederland kan zonder twijfel zonder kernenergie. Dat komt omdat het maar een klein deel van onze elektriciteit opwekt. Wereldwijd nog geen 10% en van ons eigen gebruik maar 3%. In Nederland kunnen we zéker zonder kernenergie: in principe had Borssele al dicht moeten zijn. Hij draait nu als een oud beestje, en ouderdom komt met gebreken. Die 3% kunnen we makkelijk inhalen met wind- en zonne-energie.’
De energietransitie is groen
Als het aan Jan Haverkamp ligt, is de toekomst van energie groen en duurzaam. ‘Er wordt nu gewerkt aan een stabiel systeem met 100% hernieuwbare bronnen, inclusief opslag en waterstof, en we werken nauw samen met de ons omringende landen. Met zo’n systeem kan Nederland, en Europa en de wereld, goed draaien. Het belangrijkste is dat we daar wél in investeren en stoppen met praten over kernenergie – dat gaat er toch niet komen, omdat het te duur is, te lang duurt voordat het kan worden gebouwd én grote risico’s met zich meebrengt. Dat leidt alleen maar af van wat er wel moet gebeuren.’
Jan Haverkamp denkt wel dat Nederland een stapje terug moet doen wat betreft de consumptie van energie. ‘Maar dat is toch prima? We leven nu zoveel rijker dan bijvoorbeeld in de jaren ‘80. De noodzakelijke én de leuke dingen kunnen we nog steeds blijven doen zónder dat we daar fossiele brandstoffen of kernenergie voor nodig hebben.’
Jan Haverkamp is senior expert kernenergie en energiebeleid, werkt al sinds de jaren ‘80 in binnen- en buitenland op het thema kernenergie en wordt zowel nationaal als internationaal gezien als deskundige op dit gebied. Hij studeerde biochemie en milieuwetenschappen, met als deelvak kernfysica.