Küresel Plastik Anlaşması görüşmeleri anlaşma sağlanamadan sona erdi. İmzalanan kötü veya yetersiz bir anlaşmadan ziyade, henüz imzalanmamış ancak daha büyük bir hırsla müzakere masasına oturan ülke sayısının arttığı bir anlaşma aslında daha olumlu bir sonuç.

25 Kasım’da Güney Kore’nin Busan kentinde başlayan Küresel Plastik Anlaşması için Beşinci Hükümetlerarası Müzakere Komitesi (INC-5) oturumu, bir anlaşma sağlanamadan ve nihai müzakere toplantısında bir karara varılmak üzere tekrar bir araya gelinmesi kararıyla 1 Aralık’ta sona erdi.

INC-5’te devlet temsilcileri, deniz ortamını da kapsayacak şekilde plastik kirliliği konusunda uluslararası hukuki bağlayıcılığı olan bir anlaşma (ILBI-Küresel Plastik Anlaşması) geliştirmeyi amaçlıyorlardı. Devam edecek müzakerelerde, ülkeler Komite Başkanı’nın son metnini temel alacak. Başkan, metnin tamamının hâlâ müzakerelere tabi olduğunu delegelere hatırlattı.

INC-5, 170’ten fazla ülkeden delegeler ve 440’tan fazla organizasyondan gözlemcilerle birlikte 3360’tan fazla katılımcıyla Küresel Plastik Anlaşması görüşmelerinin en büyük oturumu oldu. Küresel Plastik Anlaşması’nda bir uzlaşma sağlanmadı; ancak katılan 100’den fazla hükümet, Greenpeace Türkiye olarak hedeflediğimiz Avrupa devletleri de dahil olmak üzere, ortak kısıtlayıcı ve azaltıcı hedefler belirlenmesi konusunda pozitif, hırslı ve önayak ülkelerden… Yani etkinin kartopu gibi zamanla büyüdüğünü söyleyebiliriz; bu yüzden eksik bir anlaşmadansa daha güçlü bir metinde uzlaşmak daha önemli.Bunun yanı sıra, ülkelerdeki artan kararlılık ve hedef odaklılığa örnek vermek gerekirse, Ruanda delegesi, 85 ülke adına konuştu ve güçlü bir hatırlatma yaptı: “Hedeflerimizden taviz vermeyelim.” Bu çağrıyı duyan destekçiler, güçlü bir Küresel Plastik Antlaşması için ortak umutlarını dile getirmek amacıyla ayağa kalktı. Meksika delegesi ise 94 ülke adına etkileyici bir açıklama yaptı ve UNEA 5.0’ın plastik kirliliğine karşı yasal bağlayıcılığı olan bir araç oluşturma görevini yerine getirme kararlılığını vurguladı. Yerli halkların, atık toplayıcılarının ve gençlik gruplarının sesleri de duyuldu.

Belirlenen öncelikli konular (üretim hedeflerinin belirlenmesi, zararlı polimerler ve kimyasalların ortadan kaldırılması, ve krizin en büyük sorumluları tarafından finanse edilen adil bir finans mekanizması) müzakerelerde konuşulmaya devam edecek. Bu konular, 2025 ortasından önce gerçekleşmesi muhtemel olan INC 5.2 oturumunda da masada olacak. Bu zamana kadar tüm kritik kampanya ve lobi çalışmaları, daha da güçlü bir ittifakla devam etmeli!

Şimdi, yüzü aşkın ülkenin iddialı bir antlaşma taleplerini desteklemesiyle birlikte, ivmenin lehimize döndüğünü görmek mümkün. Görüşmeler etrafındaki kamuoyu da büyük ölçüde iddialı bir antlaşma vizyonumuzu benimsiyor. Yine de, petrokimya devletleri ve fosil yakıt endüstrisinin güçlü spoiler grubunun, sağlam bir plastik antlaşması ihtimalini baltalamak için çabalayacağını unutmamak gerekiyor.

Tarihi bir dönüm noktasındayız. Sağlığımızı, biyoçeşitliliğimizi ve iklimimizi koruyacak etkili bir plastik anlaşması sağlama fırsatı hâlâ elimizde. İmzalanan kötü veya yetersiz bir anlaşmadan ziyade, henüz imzalanmamış ancak daha büyük bir hırsla müzakere masasına oturan ülke sayısının arttığı bir anlaşma aslında daha olumlu bir sonuç.

8. Madde nedir?

INC Komite Başkanının yayımladığı metinde plastiğin üretiminden bertarafına, etkilenen ülkelerin nasıl finanse edileceğine ilişkin belli maddeler yer alıyor. Ancak bizi en çok 8. madde etkiliyor. 

Maddenin hukuki analizi

Söz konusu madde, plastik atıkların sınır ötesi hareketi konusunda üç katmanlı bir düzenleme öngörüyor: Basel Sözleşmesi’ne taraf olan ülkeler için Basel yükümlülükleri, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere ihracat yasağı ve Basel Sözleşmesi’nin uygulanmadığı durumlar için ulusal düzenlemeler. Maddenin hukuki çerçevesi incelendiğinde, özellikle Basel Sözleşmesi’nin uygulanmadığı durumlara ilişkin düzenlemenin, atık ticaretinin kontrolü açısından yetersiz kalabilir. “Uygun önlemler” ifadesinin subjektif yoruma açık yapısı ve ulusal düzenlemelere bırakılan geniş takdir yetkisi, uluslararası atık ticaretinin etkin kontrolünü zorlaştırabilir.

Türkiye özelinde değerlendirildiğinde, mevcut düzenleme biçimi birkaç açıdan risk oluşturuyor: Öncelikle, gelişmekte olan ülke statüsünde olmamıza rağmen, coğrafi konumumuz ve mevcut atık yönetimi altyapımız nedeniyle halihazırda önemli miktarda plastik atık ithal eden bir ülke konumundayız. Maddenin mevcut hali, ulusal düzenlemelere yapılan atıf nedeniyle, bu durumun devamına yasal zemin sağlayabilecek nitelikte.

Hukuki açıdan bakıldığında, maddenin etkinliğini artırmak için şu düzenlemelere ihtiyaç duyuluyor:

  1. Basel Sözleşmesi kapsamı dışındaki durumlar için minimum uluslararası standartların belirlenmesi
  2. “Uygun önlemler” ifadesinin somut kriterlerle tanımlanması
  3. Gelişmekte olan ülkelere yönelik koruyucu hükümlerin güçlendirilmesi
  4. Ulusal düzenlemelerin uygulanmasında uluslararası denetim mekanizmalarının oluşturulması

Bu bağlamda, Türkiye’nin müzakere pozisyonunda, maddenin daha bağlayıcı ve koruyucu hükümler içerecek şekilde revize edilmesini talep etmesi, uzun vadeli çevresel ve ekonomik çıkarlarımız açısından önem taşıyor. Aksi takdirde, plastik atık ticaretinin tam anlamıyla kontrol altına alınamaması riski devam edecek ve bu durum küresel plastik kirliliğiyle mücadelede önemli bir zafiyet oluşturacak.

MADDE 8 – PLASTİK ATIK YÖNETİMİ

Her Taraf, plastik atıkların çevreye uygun şekilde yönetilmesini sağlamak için önlemler alacaktır. Bu önlemler, Basel Sözleşmesi kapsamında geliştirilmiş ilgili kılavuzlar ve diğer ilgili anlaşmalar, organizasyonlar ve paragraf 6’da belirtilen rehberler dikkate alınarak belirlenecektir.Paragraf 1’i uygularken, her Taraf, ulusal koşullar ve yetenekleri göz önünde bulundurarak aşağıdaki önlemleri alacaktır:(a) Plastik atıkların güvenli bir şekilde işlenmesi, ayrıştırılması, toplanması, taşınması, depolanması, geri dönüştürülmesi ve bertaraf edilmesi (enerji geri kazanımı da dahil olmak üzere) için ulusal ve alt ulusal düzeyde uygun sistemler ve afetlere dayanıklı altyapılar kurmak;(b) Döngüsel ekonomi yaklaşımlarını teşvik etmek;(c) Plastik atıkların toplanma ve geri dönüşüm oranlarını artırmak için ulusal düzeyde hedefler ve amaçlar belirlemek;(d) Çöplüklerin önlenmesi, açık alanlarda dökme, açık hava yakma ve denize plastik atık dökme işlemlerini yasaklamak ve uluslararası olarak kabul edilmiş kuralları dikkate almak;(e) Terkedilmiş, kaybolan veya başka şekilde atılmış plastik balıkçılık ekipmanlarını önlemek ve azaltmak;(f) Plastik atık yönetimi işçileri için adil bir geçişi teşvik etmek, özellikle atık toplayıcıları ve diğer gayri resmi işçiler, kadınlar, gençler ve küçük ölçekli ve geleneksel balıkçılar için;(g) Plastik atıkları önlemek ve azaltmak için halkı bilinçlendirerek davranış değişikliklerini teşvik etmek.3. Her Taraf, plastik atıkların sınır ötesi hareketinin yalnızca çevresel olarak sağlıklı yönetim amacıyla izin verilmesini sağlamak için uygun önlemler alacaktır. Basel Sözleşmesi’ne taraf olan Taraflar, plastik atıkların sınır ötesi hareketinin Basel Sözleşmesi yükümlülüklerine uygun olarak gerçekleştirildiğini sağlamak için uygun önlemler alacak ve gelişmiş ülke Tarafları, plastik ihracatını gelişmekte olan ülke Taraflarına yasaklamak için önlemler alacaktır. Basel Sözleşmesi’nin uygulanmadığı durumlarda, bir Taraf, plastik atıkların sınır ötesi hareketinin, ilgili ulusal ve uluslararası kurallar, standartlar, yönergeler ve paragraf 6’da belirtilen rehberlik dikkate alındıktan sonra yalnızca izin verileceğini sağlamak için uygun önlemler alacaktır.
4. Her Taraf, uzatılmış üretici sorumluluğu yaklaşımlarını kurmayı veya geliştirmeyi teşvik etmekte ve gerektiğinde, ilgili paydaşların plastiklerin çevresel olarak sağlıklı yönetimini sağlamak için yaşam döngüsü boyunca paylaşılan sorumluluklarını dikkate alarak, kendi yargı alanında diğer ekonomik araçları teşvik etmekte cesaretlendirilecektir.
5. Taraflar Konferansı, bu maddenin uygulanmasını desteklemek amacıyla, Basel Sözleşmesi’ne taraf olan ülkeler ile işbirliği yaparak çalışma programları oluşturabilir ve rehberlik geliştirebilir.
  • Küresel Plastik Anlaşması görüşmelerinde gün gün önce çıkanları aktardığımız blog yazımıza buradan ulaşabilirsiniz.