Πολύ συχνά, όταν πετάμε φαγητό νιώθουμε ενοχές, ειδικά εφόσον “το 2019, 690 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως δεν είχαν χρήματα για να τραφούν, 10 εκατ. περισσότεροι απ’ ό,τι το 2018, με αύξηση σχεδόν 60 εκατ σε 5 χρόνια”, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO). Σαν να μην έφτανε αυτό, η πανδημία του Covid-19 πιθανότατα θα επιδεινώσει κι άλλο την κατάσταση, σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO).
Η αλήθεια είναι ότι η πείνα και η σπατάλη φαγητού είναι στην ουσία δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: τα γνωστά συστημικά προβλήματα ευθύνονται και για τα δύο φαινόμενα. Ο FAO εκτιμά ότι αν η σπατάλη φαγητού ήταν χώρα, θα ήταν η τρίτη μεγαλύτερη σε εκπομπές αερίων παγκοσμίως. Εμείς ως άτομα μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα για να μην έχουμε σπατάλη φαγητού στα σπίτια μας και κάθε πράξη είναι σημαντική. Όμως, χρειάζεται να διορθωθούν και τα προβλήματα πίσω από τις μεγάλες ποσότητες της σπατάλης, που τελικά είναι τα χρόνια, συσσωρευμένα προβλήματα του αγροδιατροφικού συστήματος που παράγει, διακινεί και εμπορεύεται την τροφή μας. Για να τα διορθώσουμε, πρέπει να αναλάβουμε δράση μαζί.
1. Τι είναι η σπατάλη φαγητού;
Γενικά, η σπατάλη φαγητού περιγράφει το φαγητό που πετάμε στα σπίτια μας. Όχι μόνο όμως: είναι και το φαγητό που χάνεται συνολικά στην τροφική και εφοδιαστική αλυσίδα, δηλάδη στα αγροκτήματα, στην παραγωγή, τη μεταφορά, την αποθήκευση και την πώληση των αγαθών. Οι ειδικοί που εξετάζουν το ζήτημα αυτό συνολικά, από το χωράφι στο πιάτο μας, χρησιμοποιούν τον όρο “απώλεια και σπατάλη φαγητού”, δηλαδή “food loss and waste” (FLW). Παρόλο που είναι δύσκολο να βρεθούν πολύ συγκεκριμένα στοιχεία για την απώλεια και σπατάλη φαγητού, όλο και περισσότερες έρευνες ρίχνουν κι άλλο φως στο πρόβλημα.
2. Κάθε χρόνο, πόσο φαγητό σπαταλάται παγκοσμίως;
Ο FAO έχει υπολογίσει ότι τουλάχιστον το 30% του φαγητού που παράγεται παγκοσμίως, αξίας περίπου $940 δις, χάνεται κάθε χρόνο. Η κατάσταση είναι χειρότερη στις πλουσιότερες χώρες, όπως τη Βόρεια Αμερική, όπου η σπατάλη φαγητού υπολογίζεται ότι κοστίζει $278 δις κάθε χρόνο και θα μπορούσε να ταΐσει 260 εκατομμύρια ανθρώπους!
3. Ποιοι ευθύνονται για τη σπατάλη φαγητού;
Κυρίαρχο ρόλο στην απώλεια και σπατάλη φαγητού παίζουν οι μεγάλες αγροχημικές εταιρείες-κολοσσοί και οι εταιρείες τροφίμων και ποτών, που ελέγχουν και διαμορφώνουν το βιομηχανικό διατροφικό σύστημα. Τόσο οι εταιρείες λιανικού εμπορίου όσο και οι γεωργικοί βιομηχανικοί όμιλοι ασκούν τεράστια επιρροή στην αλυσίδα εφοδιασμού. Στις χώρες με χαμηλότερα εισοδήματα, πολλές φορές αναγκάζουν τους αγρότες να επωμιστούν το βάρος της απώλειας και σπατάλης φαγητού στις διεθνείς προμηθευτικές αλυσίδες. Σε χώρες με υψηλότερα εισοδήματα, οι εταιρείες-κολοσσοί επωφελούνται δυσανάλογα από οικονομική υποστήριξη με δημόσια κονδύλια και φοροαπαλλαγές.
Επιπλέον, οι αγροχημικές και οι εταιρείες τροφίμων και ποτών ενισχύουν τη συστηματική σπατάλη φαγητού και στο επίπεδο της παραγωγής, στα αγροκτήματα, καθώς διατηρούν τις τιμές των διατροφικών αγαθών πολύ χαμηλές. Η συνειδητή επιλογή τους να χαμηλώνουν το κόστος των ακατέργαστων προϊόντων έχει την αρνητική συνέπεια να κάνει τη σπατάλη φαγητού συνηθισμένη παρενέργεια του προβληματικού διατροφικού μας συστήματος. Συχνά, ολόκληρες εκτάσεις καλλιεργειών πάνε στα σκουπίδια αν δεν είναι οικονομικά αποδοτική η συγκομιδή και μεταφορά τους. Επίσης, οι παραγωγοί κάποιες φορές καλλιεργούν περισσότερες ποσότητες απ’ ό,τι η ζήτηση στην αγορά για να αντισταθμίσουν την κακοκαιρία ή τα ζιζάνια, χαμηλώνοντας έτσι περισσότερο τις τιμές σε κακές περιόδους σοδειάς και αυξάνοντας τη σπατάλη στο χωράφι γιατί δεν συμφέρει η συγκομιδή.
Παρά την έλλειψη λεπτομερών στοιχείων, οι περισσότερες μελέτες αναγνωρίζουν ότι η απώλεια και σπατάλη φαγητού τείνει να υφίσταται περισσότερο στο στάδιο της κατανάλωσης στις πλουσιότερες χώρες, και περισσότερο στο στάδιο της παραγωγής στις φτωχότερες χώρες. Για παράδειγμα, στις πιο φτωχές χώρες η έλλειψη κατάλληλης αποθήκευσης για προϊόντα μετά τη συγκομιδή είναι μία από τις αιτίες της σπατάλης φαγητού.
Για τις πλουσιότερες χώρες, το μάρκετινγκ των μεγάλων εταιρειών τροφίμων ενθαρρύνει τους καταναλωτές να αγοράζουν υπερβολικές ποσότητες μεγάλου όγκου τροφίμων, κάτι που κατά συνέπεια τείνει να προκαλεί σπατάλη φαγητού στο σπίτι. Αυτό το φαινόμενο είναι αποτέλεσμα του τρόπου που γίνεται το μάρκετινγκ και οι πωλήσεις από τις εταιρείες λιανικού εμπορίου. Ας θυμόμαστε λοιπόν ότι η απώλεια και σπατάλη φαγητού είναι ένα από τα συμπτώματα ενός άρρωστου διατροφικού συστήματος, όχι η ρίζα του προβλήματος.
4. Πώς επηρέασε ο COVID-19 τη σπατάλη φαγητού;
Η πανδημία του Covid-19 έχει επιδεινώσει μερικές από τις ήδη υπάρχουσες συστημικές ευπάθειες, ανισότητες και αποτυχίες του βιομηχανικού διατροφικού συστήματος. Συνολικά, κατά τη διάρκεια του Covid-19 η απώλεια και σπατάλη φαγητού μοιάζει να έχει αυξηθεί. Κάποιοι αγρότες και εργάτες σε αγροκτήματα είχαν περιορισμένη πρόσβαση στις καλλιέργειες εξαιτίας διαφόρων μέτρων καραντίνας. Για κάποιους άλλους, οι εργασιακές συνθήκες ήταν ανεπαρκείς για να αποτρέψουν τη μετάδοση του Covid-19 σε εργοστάσια παραγωγής φαγητού.
Οι ελλείψεις σε εργατικά χέρια σήμαιναν ότι δεν υπήρχαν αρκετοί εργάτες για τη συγκομιδή. Για παράδειγμα, αγρότες στον Καναδά είχαν δυσκολία στο να προσλάβουν εργάτες για να κάνουν τη συγκομιδή της σοδειάς στην ώρα της, και δυστυχώς άφησαν σοδειές να σαπίσουν στα χωράφια και σπατάλησαν φαγητό.
Οι οικονομικές επιπτώσεις του Covid-19 έχουν επίσης αφήσει πολλούς ανθρώπους και κοινότητες σε πολύ εύθραυστη κατάσταση, με αυξημένη φτώχεια, μειωμένο εισόδημα, και σε κάποιες περιπτώσεις με περισσότερη διατροφική ανασφάλεια απ’ ό,τι πριν. Σε τέτοιες δύσκολες στιγμές, η απώλεια και σπατάλη φαγητού που προκαλείται από το βιομηχανικό διατροφικό σύστημα είναι ακόμα πιο απαράδεκτη και εγκληματική.
5. Γιατί η σπατάλη φαγητού είναι σημαντική για εμάς και το περιβάλλον;
Η σπατάλη περισσότερου από το 30% του φαγητού που παράγεται παγκοσμίως κάθε χρόνο δείχνει ότι υπάρχει αρκετό φαγητό στον κόσμο για να τραφούν όλοι, αλλά δεν φτάνει πάντα σε αυτούς που το έχουν ανάγκη. Αντ’ αυτού, πετιέται. Αυτή η σπατάλη σημαίνει περισσότερη αποψίλωση δασών, περισσότερη άρδευση και κατά συνέπεια περισσότερη χρήση νερού, μεγαλύτερη πίεση στο έδαφος, περισσότερη ατμοσφαιρική ρύπανση από λιπάσματα και ζιζανιοκτόνα, και υψηλότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
Η απώλεια και σπατάλη φαγητού είναι ακόμα ένα σύμπτωμα ενός βιομηχανικού αγροδιατροφικού συστήματος που ενώ συνεχίζει να δικαιολογεί την αυξημένη παραγωγή για να “ταΐσει τον κόσμο”, ταυτόχρονα πετάει το ⅓ του φαγητού στα σκουπίδια. Η διατροφική ανασφάλεια στην πραγματικότητα οφείλεται στην ανισότητα, όχι στην έλλειψη παραγωγής. Γι’ αυτό η πραγματική λύση είναι να αλλάξουμε το μοντέλο του διατροφικού συστήματος ώστε να ελαχιστοποιήσουμε την απώλεια και σπατάλη φαγητού, Αντί για βιομηχανοποιημένο μοντέλο εμπορίου, πρέπει να στραφούμε στην τοπική παραγωγή και κατανάλωση φαγητού που θα έχει παραχθεί με βιώσιμο τρόπο.
6. Τι μπορούμε να κάνουμε ατομικά και συλλογικά για να μειώσουμε τη σπατάλη φαγητού;
Ατομικά, μπορούμε να συμβάλλουμε στη μείωση της σπατάλης φαγητού με το να προσέχουμε πώς αντιμετωπίζουμε το φαγητό που τρώμε. Ας πούμε, μπορούμε να σχεδιάζουμε τα γεύματά μας πριν βγούμε για ψώνια, να μην αγοράζουμε περισσότερο απ’ όσο χρειαζόμαστε και να είμαστε δημιουργικοί με το φαγητό που περισσεύει. Πρέπει να αποφύγουμε να πέφτουμε στην παγίδα των μαζικών προσφορών που πολύ πιθανόν να καταλήξουν στα σκουπίδια. Μία άλλη συμβουλή είναι να αγοράζουμε φρέσκα, εποχικά προϊόντα απευθείας από ντόπιους αγρότες και να αποφεύγουμε τα περιττά βήματα στην αλυσίδα εφοδιασμού, όπου μπορεί να σπαταληθεί φαγητό.
Το επιχειρηματικό μοντέλο των εταιρειών να παράγουν συνεχώς “πιο φτηνό” φαγητό έχει καθιερώσει μία επικίνδυνη νοοτροπία ότι το φαγητό μας δεν έχει πραγματικά αξία. Έτσι, δεν προκαλεί καμία εντύπωση που η απώλεια και σπατάλη φαγητού είναι συνέπεια του μοντέλου αυτού. Όμως, πρέπει να εκτιμάμε το φαγητό μας, το φυσικό περιβάλλον στο οποίο καλλιεργείται και όλη τη δουλειά που χρειάζεται για να μεγαλώσει και να ετοιμαστεί. Αντί για επιχειρηματικό πλάνο “φτηνού φαγητού”, πρέπει να πείσουμε τις κυβερνήσεις μας να υιοθετήσουν ένα σύστημα που θα έχει δίκαιες τιμές για τους αγρότες, τους παραγωγούς και τους εργάτες, και ταυτόχρονα θα σέβεται τον πλανήτη μας, ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε να παράγουμε υγιεινό και θρεπτικό φαγητό.
7. Πώς μία πράσινη και δίκαιη ανάκαμψη μπορεί να μειώσει τη σπατάλη φαγητού;
Μία πράσινη και δίκαιη ανάκαμψη θα βοηθήσει στο να μειωθεί η απώλεια και σπατάλη φαγητού μέσω νέων κανονισμών και επενδύσεων στην κοινωνία. Για παράδειγμα:
- Μείωση των αλυσίδων τροφοδοσίας με στόχο το διατροφικό σύστημα να περάσει σε τοπικό επίπεδο, με την ενθάρρυνση και ανάπτυξη της απευθείας πώλησης στον καταναλωτή, πχ. μέσω λαϊκών αγορών παραγωγών.
- Στήριξη των πόλεων και των δήμων ώστε να βοηθήσουν τους κατοίκους να επανασυνδεθούν με το φαγητό τους μέσω προγραμμάτων όπως οι κήποι με κατανομή προϊόντων στους πολίτες, οι κήποι στις ταράτσες, οι συλλογικές κοινοτικές κουζίνες και τα προγράμματα μηδενικής σπατάλης φαγητού.
- Παροχή καλύτερου εξοπλισμού για συγκομιδή και αποθήκευση στα αγροκτήματα στις αγροτικές περιοχές για να ελαχιστοποιηθεί η απώλεια τροφίμων.
- Στήριξη της υιοθέτησης βιώσιμων, δίκαιων και ανθεκτικών γεωργικών πρακτικών, που προστατεύουν τις καλλιέργειες χωρίς να καταστρέφουν το περιβάλλον και την υγεία των αγροτών και των εργατών.
- Εξασφάλιση δίκαιου συστήματος τιμών για τους αγρότες.
Ας μην σπαταλήσουμε αυτή την ευκαιρία!
Το 2021, τα Ηνωμένα Έθνη θα οργανώσουν μία Συνάντηση Κορυφής για τα Συστήματα Διατροφής. Είναι μία ευκαιρία σε παγκόσμιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο να βάλουμε το θέμα της απώλειας και σπατάλης φαγητού στη δημόσια ατζέντα. Μπορούμε να αλλάξουμε το τωρινό αποτυχημένο διατροφικό μας σύστημα σε ένα πράσινο και δίκαιο, που όχι μόνο σέβεται το περιβάλλον, αλλά εξασφαλίζει διατροφική δικαιοσύνη για όλους. Το “business as usual” των εταιρειών πρέπει να αποκαλυφθεί, να αμφισβητηθεί και να αντικατασταθεί με διατροφική κυριαρχία, ώστε να εξασφαλίσουμε ότι οι ανάγκες των παραγωγών, των καταναλωτών και του περιβάλλοντος είναι στο επίκεντρο του διατροφικού μας συστήματος. Ας μην σπαταλήσουμε μία τέτοια ευκαιρία!
Αρχικό κείμενο: Éric Darier & Monique Mikhail, υπεύθυνοι χάραξης στρατηγικής στο διεθνές γραφείο της Greenpeace
Ταΐστε εμάς, όχι τους κερδοσκόπους