Greenpeace i habitantenan ta prepará kaso den korte kontra estado Hulandes

Kralendijk / Amsterdam, 28 di sèptèmber 2022 – Kambio di klima lo dal Boneiru duru si no intervení. Esaki segun investigashon ku Vrije Universiteit Amsterdam (VU) a hasi pa Greenpeace Hulanda. Na fin di e siglo akí, un kinto di e isla ta ser menasá na resultá bou di awa dor di subida di nivel di laman, refnan di koral lo disparsé i olanan di kalor lo oumentá. Dor di esaki bida pa hendenan ku ta biba na Boneiru nunka mas lo no ta meskos . Gobièrnu Hulandes, ku for di 2010 ta responsabel pa e munisípio spesial akí, apenas tin un maneho pa protehá e isla, ku ta situá relativamente abou, kontra e konsekuensianan di kambio di klima. Greenpeace Hulanda i habitantenan di Boneiru ta eksiguí hustisia ambiental pa e isla.

E investigashon di Vrije Universiteit ta mustra ku habitantenan di Boneiru ta kore riesgo grandi pa motibu di subida di nivel di laman, kalor ku ta oumentá, i morto di koral. E investigashon ta wak e impakto di diferente senario di klima riba e isla1). Si limitá kalentamentu mundial te na 1.5 grado, konforme palabrashonnan di e Akuerdo di Klima di Paris, e konsekuensianan lo ta konsiderablemente ménos ku si e kalentamentu mundial subi te na 2.7 grado òf asta 4.4 grado. Hulanda i restu di Europa no ta hasi sufisiente pa redusí e emishon di CO2, i dor di esei e chèns pa e senarionan di ménos faborabel pa Boneiru ta oumentá.

Helen Angela (50, trahadó na laboratorio): “E informashon di e sientífikonan ta hopi impaktante. Ta bon ku esaki a bira konosí aworakí, pasobra na Boneiru masha poko ta konosí tokante kambio di klima i su konsekuensianan. Nos no mester keda sinta ketu, pero huntu nos mester tuma akshon awor. Mi ta spera ku hopi hende lo sostené nos, ta huntu nos tin ku hasié.” 

Judmar Emerenciana (25, diseñadó gráfiko) a pinta un mural tokante e tópik: “Nos tin e menasa di pèrdè nos kultura. Pero ainda no ta muchu lat, e atvertensia akí ta bini nèt na tempu pa nos por tuma akshon. Mi no ke pa den futuro e kasnan di katibu bai bou di awa, antó e ora ei nos ta bisa, ‘nos por a evitá esaki’.”  

Inundashon di infrastruktura i herensia kultural

Si e emishonnan mundial no keda redusí supstansialmente, tin e menasa ku pa fin di e siglo akí un kinto parti di Boneiru lo bai pèrdí bou di laman. Si e emishonnan no baha rápidamente sufisiente, Kralendijk tambe lo por inundá. Tambe e punta sur di Boneiru ku ta hopi abou (‘laaggelegen’) lo keda afektá, inkluso entre otro un parti di Lac Cai, e pueblo bieu di piskadó riba e isla. Ademas ora tin tormenta, e riesgo di inundashon ta oumentá mas. Den kada un di senarionan di klima ku a ser investigá, kayanan i otro infrastuktura fundamental tambe lo haña daño. Kambio di klima tin tambe un impakto grandi riba kultura di Boneiru. Asina  tin menasa den diferente senario, ku e herensia kultural na e parti sur di Boneiru por disparsé dentro di trinta aña. Un ehèmpel di esaki ta e kasnan di katibu 2), un monumento protehá di e pasado di sklabitut.

Koral ku ta muri

E presioso ref di koral rondó di Boneiru ta forma un kibra-ola natural i asina ta protehá e isla kontra inundashon. Banda di esei e ref di koral ta profundamente konektá ku e identidat boneriano, e ta un ‘kraamkamer’ di bida marino, i mundialmente konosí entre sambuyadónan. Futuro di esaki ta na peliger pa motibu di kambio di klima. Solamente den e senario di klima di mas optimista, nèt bou di e meta di e Akuerdo di Klima di Paris, lo no tin konsekuensia grandi ainda na 2050. Pero den e senario di klima di mas ekstremo, asina tantu koral ta muri, ku na 2050 ta solamente 13 di e 86 sitionan pa sambuyá lo a sobra. Turismo di sambuyá (‘duiktoerisme’) lo baha p’e motibu ei, i e impakto riba ekonomia lo ta grandi. Konforme tur ekspektativa, koralnan lo sigui muri despues di 2050 tambe. P’esei e chèns ta grandi ku na fin di siglo tur koral lo a disparsé.

Salubridat ta bai atras

Kambio di klima por tin tambe konsekuensianan grandi pa salubridat públiko na Boneiru. Habitantenan probablemente lo haña nan konfrontá mas frekuentemente ku kehonan físiko dor di kalor, asina yamá strès di kalor (‘hittestress’). Esaki ta sòru pa mas malesa i kasonan di morto, entre otro pasobra e síntomanan di e pashèntnan ku malesanan kardiovaskular ta empeorá pa motibu di esaki. Sanguranan ku ta transmití vírùsnan manera zika i dengue ta prosperá ainda mas ora e klima bira mas kalor, i p’esei ta premirá un subida di e kantidat di kontagionan ku e vírùsnan akí. Finalmente e investigadónan ta konkluí ku dor di e impakto di inundashonnan i tormentanan, den futuro lo tin posibilidat grandi pa haña trauma sikológiko. 

Ta awor òf nunka pa Boneiru

For di e investigashon ta sali dolorosamente na kla ku un kalentamentu máksimo di 1.5 grado lo ta krítiko pa Boneiru. Si e meta di e Akuerdo di Klima di Paris no ser alkansá, lo tin mester di medidanan muchu mas radikal pa protehá e habitantenan di Boneiru.

Pieter van Beukering, profesor di ekonomia ambiental i direktor di e Instituto pa Asuntunan Ambiental (Instituut voor Milieuvraagstukken, IVM) na Vrije Universiteit Amsterdam ta bisa: “E islanan hulandes karibense, inkluso Boneiru, te ku awor tabata e yu ku no ta haña atenshon di e investigashon hulandes tokante klima. E rapòrt akí ta un promé paso importante pa trese kambio den esei. Nos rapòrt no ta duna klaridat ainda tokante kon ta e mihó manera pa nos por protehá Boneiru kontra kambio di klima, pero ku mester tuma akshon rápidamente, esei si ta masha kla.” 

Kaso den korte kontra gobièrnu negligente

Boneiru, Saba i Sint Eustatius ta munisipionan spesial di Hulanda for di 2010, pero apenas e gobièrnu hulandes tin plannan pa protehá e islanan kontra inundashonnan ku lo sosodé pa motibu di subida di nivel di laman. Esaki ta un kontraste grandi ku e protekshon amplio di kosta ku ta tuma lugá den e parti europeo di Hulanda.3) Paisnan riku, inkluso Hulanda i otro paisnan europeo, ta responsabel pa e mayor parti di emishonnan mundial di CO2 i sinembargo nan no ta hasi un kontribushon hustu na e esfuersonan mundial pa redusí emishon. Boneiru ta ser menasá na bira víktima di esaki, pasobra mas kalor bira, mas grandi e konsekuensianan di e krisis ambiental lo ta pa hendenan ku ta biba na Boneiru. Ta pa e motibu aki Greenpeace huntu ku habitantenan di Boneiru ta preparando un kaso den korte. 

E maneho di gobièrnu hulandes pa Hulanda karibense no ta inhustu solamente riba tema di klima. Hopi hende apenas por kubri òf no por kubri nan gastunan mes, pasobra e suèldu mínimo (‘minimumloon’) no ta basá riba e kosto di bida – kontrali na Hulanda europeo.4)

“Gobièrnu tin e deber di protehá nos kontra inundashonnan, violensia na kostanan, i otro efektonan ku ta peligrá bida di hende komo konsekuensia di e krisis ambiental. No mester importá si bo ta biba na Boneiru, Ameland òf na Valkenburg. Tòg e gabinetenan bou di liderasgo di promé minister Rutte no a hasi práktikamente nada pa Boneiru den esaki. Pa e motibu aki nos ta drenta akshon i huntu ku habitantenan di Boneiru nos ta bai korte pa eksiguí akshon ambiental pa Boneiru,” asina Faiza Oulahsen, hefe di Klima & Energia na Greenpeace Hulanda, ta bisa.

E promé paso hurídiko, un sommatiebrief” dirigí na gobièrnu hulandes, lo ser elaborá den e próksimo lunanan.

E rapòrt “The Impacts of Climate Change on Bonaire – An assessment of different scenarios and their effects on a Dutch Caribbean municipality” por ser aksesá aki

E futuro kosta di Boneiru na 2150 segun tres diferente senario di klima. Di ariba bai abou, den direkshon di oloshi: e situashon aktual, 1,4°C, 4,4°C i Low Confidence

Apuntenan

1) E Instituto di Asuntunan Ambiental (Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM)), ku ta parti di Vrije Universiteit, a traha for di mart 2022 ku un grupo di investigadó i studiante na e investigashon amplio i multidisiplinario akí, pa loke ta trata e impakto di kambio di klima pa  Bonèiru. E investigashon akí ta e promé di e tipo akí pa  Bonèiru, pasobra e ta mira múltiple efekto ku kambio di klima lo tin riba e isla. E estudio kompleto ta konsistí di 6 investigashon parsial i un rapòrt di síntesis. 

2) E kasnan di katibu ta konstrukshonnan masha chikitu na  Bonèiru kaminda hendenan esklabisá tabata drumi durante nan labor fòrsá den saliñanan (“zoutpannen”).

3) E término ‘Hulanda europeo’ generalmente ta ser usá pa indiká e parti di Hulanda ku ta den e kontinente europeo. Hulanda karibense ta ser usá pa indiká e asina yamá islanan BES:  Bonèiru, Sint Eustatius i Saba. E islanan akí ta munisipionan spesial di Hulanda for di 10 di òktober 2010. 

4) Segun investigashon di gobièrnu mes, mas ku 40 porshento di habitante di  Bonèiru ta biba bou di e nivel di pobresa, asta si nan tin dos òf mas trabou. E union di konsumidó Boneriano, Unkobon, p’esei ta entamá un kaso kontra di gobièrnu hulandes pa eksiguí un eksistensia digno pa tur Boneriano. Banda di esei ta bin awor e kaso di klima akí tambe. E krisis ambiental ta menasá na oumentá e pobresa eksistente na  Bonèiru ainda mas.