Hoe kán het dat staalfabriek Tata Steel zijn ziekmakende gang kan blijven gaan? Rapport na rapport toont aan dat bewoners al jaren blootstaan aan grote gezondheidsrisico’s, dat Tata’s stikstof de natuur verziekt en dat zijn CO₂-uitstoot de klimaatcrisis vergroot. Waarom grijpt de overheid niet in?
Schoonmakers van Tata Steel poetsen elke dag de zwarte aanslag van de speeltuintjes in Wijk aan Zee, omdat die vol zit met ongezonde stoffen die de staalfabriek die dag heeft uitgestoten. Lood bijvoorbeeld, dat blijvende hersenschade kan veroorzaken. In Beverwijk dalen dezelfde stoffen neer, maar aan een verzoek van bewonersvereniging Frisse Wind om de speeltuinen ook daar schoon te maken gaf Tata Steel geen gehoor. CEO Hans van de Berg liet ambtshalve optekenen dat hij ‘voorlopig geen aanleiding ziet om het schoonmaakbeleid uit te breiden.’
Het schoonmaken van de speeltoestellen kost naar schatting € 30.000 per jaar. Dat is 0,0006% van de € 5 miljard die Tata Steel het afgelopen jaar omzette. Volgens Frisse Wind, opgericht door bezorgde ouders, toont de CEO met de weigering opnieuw het ware gezicht van zijn bedrijf: ‘Uw winst is belangrijker dan de gezondheid van onze kinderen.’
Giftige cocktail
Het lood in het neerdalende stof is niet het enige gevaar van Tata Steel. De staalfabriek is in Nederland de grootste uitstoter van Zeer Zorgwekkende Stoffen, waaronder kankerverwekkende PAK’s. Artsen als Luc Verkouteren zien al jaren dat patiënten in de regio vaker dan verwacht lijden aan longaandoeningen, kanker en hart- en vaatziekten. Het Integraal Kankerinstituut Nederland becijferde dat omwonenden tot 51% meer kans hebben longkanker te krijgen dan mensen elders in Nederland. En het RIVM stelde onlangs vast dat Tata Steel nog steeds gevaarlijke concentraties PAK’s en zware metalen uitstoot. Daarin is niets veranderd sinds twee jaar geleden, ondanks alle verbeterclaims van Tata Steel.
De kooksfabrieken
De meeste kankerverwekkende stoffen komen van twee roestige installaties op het fabrieksterrein van Tata: kooksfabrieken 1 en 2. Onderzoeksjournalisten van EenVandaag toonden aan dat nummer 2 al sinds de bouw in 1972 ‘rookt en lekt’. Vanwege ouderdom en gebreken gaat het hier regelmatig mis met de productie, waarna wolken met hoge concentraties kankerverwekkende stoffen vrijkomen uit verboden ‘rauwe kooks’. Tata Steel geeft toe dat het deze overtredingen niet kan voorkomen, maar weigert de kooksfabrieken vóór 2030 en 2035 te sluiten.
Opnieuw is geld het belangrijkste argument: eerdere sluiting zou economisch niet rendabel zijn. Toch krijgt het bedrijf, net zoals andere grote vervuilers in Nederland, jaarlijks enorme belastingvoordelen van de Nederlandse staat, en houdt het zijn hand op bij de overheid voor een miljardensubsidie om te vergroenen.
Grootste stikstofuitstoter
Een snelle sluiting van de kooksfabrieken zou niet alleen veiliger zijn voor de omwonenden, maar ook beter voor de waterzekerheid in Nederland. Om de kooks te blussen als die uit de oven komen, verbruikt Tata Steel jaarlijks maar liefst 34 miljard liter water, meer dan het waterverbruik van 700.000 huishoudens. Voor die ongelooflijk grote hoeveelheid water betaalt de staalgigant slechts een luttele € 100 waterbelasting.
Tata Steel vormt bovendien een bedreiging voor het klimaat en onze toch al zo aangetaste natuur. Het bedrijf pompte vorig jaar 11,3 megaton CO₂ de atmosfeer in, 8% van Nederlands totale uitstoot. Voor CO₂-kosten hoeft het bedrijf niet bang te zijn: in 2019 berekende de Groene Amsterdammer al dat Tata Steel in tien jaar tijd voor € 1 miljard aan gratis uitstootrechten had gekregen. Cadeautje van de Nederlandse regering aan Tata’s aandeelhouders. Ook is Tata de grootste stikstofuitstoter van ons land. Veel van zijn installaties, zoals kooksfabriek 1, vangen geen stikstof af, terwijl de technieken daarvoor allang voorhanden zijn.
Tata Steel kreeg in 2016 een natuurvergunning met meer stikstofruimte dan het bedrijf opmaakt. Pas na een rechtszaak van milieuorganisatie Mobilisation for the Environment scherpte de overheid de natuurvergunning eind vorig jaar aan en mag Tata Steel 8% minder stikstof uitstoten. Ook dit doet het bedrijf geen pijn: de stikstofruimte is genoeg om op de oude voet door te produceren.
Dit wil Greenpeace
Samen met omwonenden en de klimaatbeweging kwamen we op zaterdag 24 juni 2023 massaal in actie. Zo lieten we samen zien wat nodig en rechtvaardig is. Greenpeace wil dat de overheid de gezondheid van omwonenden en de natuur beschermt tegen grote vervuilers als Tata Steel. Concreet betekent dit dat de overheid de ziekmakendste onderdelen van het staalbedrijf per direct moet sluiten, en natuurlijk moet de vervuiler zelf opdraaien voor de kosten daarvan, niet de belastingbetaler. Vervolgens is de keuze aan Tata Steel: wat wordt het, sneller vergroenen of sluiten? act.gp/tata.
Doorschuifcultuur
Tata Steel brengt schade toe aan de gezondheid van omwonenden, verbruikt bizarre hoeveelheden water en draagt in aanzienlijke mate bij aan de nationale CO₂- en stikstofuitstoot. Waarom grijpt de overheid niet in? Greenpeace-campaigner Willem Wiskerke, al 15 jaar betrokken bij campagnes rond grote vervuilers: ‘In Nederland geldt een stelsel van vergunningen, toezicht en handhaving dat zo is ingericht dat grote vervuilers alle touwtjes in handen hebben.’
Hoe werkt dat? Wie wil klagen over Tata Steel wordt van het kastje naar de muur gestuurd. Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat Vivianne Heijnen is verantwoordelijk voor de handhaving van grote vervuilers, maar als je haar aanspreekt op Tata Steel wijst zij naar de provincie. Die gaat als ‘bevoegd gezag’ over de vergunningverlening. Maar als je daar aanklopt, hoor je dat de handen van de Provinciale Statenleden gebonden zijn. Daar zit een kern van waarheid in: de provincie moet een exploitatievergunning verlenen als een bedrijf voldoet aan de wettelijke normen. ‘Dat is heel fijn voor grote vervuilers want die roepen maar wat graag “we houden ons gewoon aan de vergunning”’, aldus Willem. Daarom zijn de lobbyisten van Tata Steel ook zo veelvuldig in Brussel te vinden: daar wordt een belangrijk deel van de uitstootnormen bepaald.
En dat is precies wat de klager te horen krijgt, als die zich opnieuw tot de regering wendt met de vraag of de wettelijke normen dan niet aangescherpt kunnen worden, zodat de provincie geen vergunning hoeft te verlenen. Tja, zegt het kabinet, we zitten vast aan de Richtlijn Industriële Emissies van de Europese Unie (EU). En daar moeten provincies zich aan houden. Ook de omgevingsdienst, die moet toezien op de uitstoot van Tata Steel en moet handhaven als er een overtreding wordt begaan, kan niets zolang Tata Steel binnen de vergunning opereert.
Agressieve lobby
Logisch dus dat je binnen de EU struikelt over lobbyisten van de zware industrie. Tata Steel is in Nederland de grootste uitstoter van Zeer Zorgwekkende Stoffen. De staalindustrie, inclusief Tata Steel, is daarbij het agressiefst, concludeerde lobbywaakhond Corporate Europe Observatory al in 2016 – en krijgt vaak het meest voor elkaar. Het speelveld is dan ook allesbehalve gelijk. Staalfabrikanten hebben een grote kennisvoorsprong ten opzichte van ambtenaren. ‘Iemand van Tata Steel kan gemakkelijk een ingewikkeld verhaal houden over specifieke technische details van een installatie’, zegt Willem. ‘De staalindustrie probeert vooral de normen zo ruim en vaag mogelijk te houden. Dat is ze bijvoorbeeld gelukt voor de kankerverwekkende PAK’s.’
Heeft de provincie dan helemaal niks in de melk te brokkelen als het gaat om Tata Steel en andere vervuilers? Jawel, stelde de Onderzoeksraad voor Veiligheid begin dit jaar: de provincie mag wél afwijken van de Europese normen als de gezondheid van omwonenden in gevaar is. Willem: ‘De provincie heeft alleen niet het lef om dat te doen.’
Wat de provincie ook niet hoeft te doen – en wel doet – is de verleende vergunning oprekken ten gunste van Tata Steel. Zo onthief de omgevingsdienst, die namens de provincie milieuregels handhaaft, de staalgigant in 2013 van zijn verplichting om kooksfabriek 2 af te breken en de grond eronder schoon te maken, omdat de fabriek niet aan de best beschikbare techniek kon voldoen. De dienst baseerde zich hierbij op een EU-uitzonderingsregel waarvoor Tata sterk had gelobbyd. En zo is de cirkel rond. Omwonenden leven dus nog steeds met de kankerverwekkende stoffen die de omgevingsdienst al in 2013 had kunnen verminderen.
Handhaver onderbezet
De provincie schiet bovendien tekort bij het toezicht op de regels, terwijl zij daarvoor wél alle verantwoordelijkheid draagt. De omgevingsdienst ziet geregeld ernstige overtredingen over het hoofd. Willem: ‘Je zou hopen dat er tegenover een staalreus een stevige handhaver staat. Maar de omgevingsdienst is zwaar onderbezet en heeft te weinig geld en middelen om zijn taak te kunnen uitvoeren.’
Opeenvolgende regeringen Rutte hebben de omgevingsdiensten volgens Willem verzwakt tot een niveau dat ze niet meer is opgewassen tegen grote bedrijven. Pas sinds Frisse Wind de staalfabrieken monitort met eigen webcams, beboet de omgevingsdienst Tata Steel vaker. Inmiddels kreeg Tata drie boetes van een ton – peanuts voor de staalgigant, want gelijk aan 11 minuten omzet – en worden vier incidenten onderzocht. ‘Belangrijker is het aantal boetes’, licht Willem toe. ‘Volgens de regels moet de provincie Tata Steels vergunning na vijftien boetes intrekken.’
Spot de gifwolk
Als de overheid na decennia van vervuiling nog altijd niet kan handhaven, doen we dat zelf wel. Help jij mee om de gezondheid van omwonenden te beschermen? Via spotdegifwolk.nl kan je meekijken of er bruine, gele of zwarte rookwolken ontsnappen uit de verschillende fabrieken op het Tata Steel-terrein. Wanneer je zo’n gifwolk spot, kan je die eenvoudig melden. Bewonersvereniging Frisse Wind en Greenpeace verzamelen alle meldingen en geven ze door aan de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied die verantwoordelijk is voor de handhaving bij Tata Steel.
Regering laat kansen liggen
Niet alleen de provincie zou meer kunnen doen, ook de regering laat duidelijke kansen liggen om het gevaar van Tata Steels uitstoot te beperken. Zo vraagt het bedrijf miljarden euro’s subsidie om te vergroenen. Heijnen kan de sluiting van de verouderde kooksfabrieken als voorwaarde stellen. Dat is ook wat de Tweede Kamer al in september 2021 eiste: de regering mag geen ‘nieuwe subsidierelaties’ aangaan zónder harde afspraken over ‘te behalen gezondheidswinst’ in de omgeving, Verder kan Heijnen de omgevingsdienst veel meer middelen, capaciteit en bevoegdheden geven. En tot slot heeft ze voldoende politieke invloed om de provincie ertoe te bewegen eindelijk de vergunning in te trekken voor de kooksfabrieken die continu in overtreding zijn.
Dat overheidsorganen de verantwoordelijkheid naar elkaar afschuiven, is gekmakend voor omwonenden die worden blootgesteld aan ziekmakende stoffen. Willem: ‘We kunnen door dit systeem heen prikken. Het vergunningenstelsel is geen natuurwet, maar een set spelregels die de politiek heeft bedacht en die ze dus ook kan veranderen. Waar het om gaat is de vraag: “Wat zetten we op nummer 1, de gezondheid van mensen of de winsten van grote vervuilers?” Greenpeace kiest duidelijk voor het eerste. Wij willen dat de overheid de ziekmakendste onderdelen, zoals kooksfabriek 2, onmiddellijk sluit.’
Dit artikel verscheen in de zomereditie 2023 van Greenpeace Magazine.