Komitet ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus stwierdził, że Polska narusza art. 9 Konwencji, ponieważ nie zapewnia obywatelom i organizacjom pozarządowym dostępu do procedur sądowych umożliwiających zaskarżenie planów urządzenia lasów (PUL).

W 2017 r. Koalicja Kocham Puszczę, w skład której wchodzą Fundacja ClientEarth Prawnicy dla Ziemi, Greenpeace Polska, Fundacja Greenmind, Fundacja Dzika Polska, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, WWF Polska wraz z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków, złożyła do Komitetu ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus skargę dotyczącą braku możliwości zaskarżania PULi przez społeczeństwo obywatelskie, w tym organizacje ekologiczne. Stało to się w epicentrum walki o zatrzymanie nielegalnej wycinki w Puszczy Białowieskiej – w momencie, gdy wszystkie krajowe środki prawne dotyczące kontroli legalności PUL zostały wyczerpane.  

Od tego czasu przed Komitetem toczyła się kilkuletnia procedura obejmująca wymianę kilkudziesięciu pism procesowych, którą koordynowała Fundacja ClientEarth. Komitet wielokrotnie zwracał się zarówno do polskiego rządu, jak i do organizacji składających skargę, z pytaniami mającymi na celu dogłębne wyjaśnienie sprawy. W czerwcu 2022 roku w Genewie odbyła się rozprawa, w której uczestniczyli przedstawiciele polskiego rządu oraz organizacji pozarządowych. Po siedmiu latach od złożenia skargi Komitet przygotował zalecenia, których kluczowa konkluzja mówi – polskie prawo, nie umożliwiając zaskarżenia PULi do sądu, narusza Konwencję z Aarhus.

“Zalecenia Komitetu mają ogromne znaczenie dla prawidłowej implementacji Konwencji na poziomie krajowym i europejskim. Realnie wpływają zarówno na legislacyjne zmiany w prawie, jak i interpretację prawa przez sądy. Choć formalnie muszą zostać zatwierdzone przez wszystkie państwa-strony Konwencji, w praktyce niemal zawsze tak się dzieje. Jeśli stanie się tak i tym razem, Polska będzie zobowiązana do usunięcia niezgodności z Konwencją i dostosowania przepisów w sposób umożliwiający skuteczne zaskarżenie wszystkich Planów Urządzenia Lasów” – komentuje Ewa Dąbrowska, prawniczka z Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.

Konwencja z Aarhus jest umową międzynarodową, która gwarantuje społeczeństwu dostęp do informacji o środowisku, udział w decyzjach w sprawach „mających wpływ na środowisko” (art. 6) i dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach „dotyczących środowiska” (art. 9). Polska ratyfikowała ją w roku 2001. Konwencja jest także częścią prawa Unii Europejskiej.

Nowelizacja ustawy o lasach

Plany urządzenia lasu (tzw. PUL-e) to dokumenty, w których nadleśnictwa określają na kolejne 10 lat m.in. sposób, miejsce i zakres pozyskania drewna. Są one przygotowywane na zlecenie Lasów Państwowych i zatwierdzane przez Ministra Klimatu i Środowiska. W maju 2025 r. polski rząd przedstawił Projekt ustawy o zmianie ustawy o lasach oraz ustawy o ochronie przyrody, który w założeniu miał dać społeczeństwu możliwość kontroli legalności planów wycinek w sądzie. Jednak projekt wciąż narusza zarówno polską konstytucję, jak i prawo unijne, a także lekceważy wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z 2023 r., który zobowiązał Polskę do zapewnienia efektywnej kontroli społecznej nad planami urządzenia lasów.

Projekt nowelizacji pozwala m.in. na to, by minister ds. środowiska bądź starosta mogli zmieniać zakres rozstrzygnięć sądowych wstrzymujących wykonanie PULi. Takie przepisy pozwoliłyby np. obejść sądowe zakazy wycinki i wrócić do wycinania drzew, choćby w Puszczy Białowieskiej.

Koalicja Kocham Puszczę apelowała do rządu o wycofanie projektu i przygotowanie we współpracy ze stroną społeczną nowych przepisów, które ochronią nasze lasy i pozwolą społeczeństwu mieć realny wpływ na ich przyszłość. Apel ten póki co pozostał bez odpowiedzi.

Wstępne ustalenia Komitetu z lipca 2025 r.

W lipcu nastąpił przełom. Komitet ds. Przestrzegania Konwencji z Aarhus w tzw. “wstępnych ustaleniach” potwierdził, że obowiązujące w Polsce ograniczenia w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w odniesieniu do planów urządzenia lasów, stanowią naruszenie art. 9 Konwencji.

Tym samym, Komitet wskazał na konieczność wprowadzenia zmian w polskim prawie, które umożliwią skuteczne zaskarżanie planów urządzenia lasów, zgodne z wymogami Konwencji z Aarhus. Wymogi te przewidują, między innymi, zapewnienie możliwości orzeczenia przez sąd środka tymczasowego w postaci wstrzymania wykonania PULu, a zatem czasowego wstrzymania wycinki do czasu wydania sądowego orzeczenia w sprawie.

Dalsze kroki

Komitet przeanalizował komentarze stron i przygotował finalne rekomendacje, które zostaną przedstawione podczas Spotkania Stron Konwencji (MOP) w listopadzie tego roku. Wówczas wszystkie państwa, w tym Polska, będą głosować nad ich przyjęciem. W praktyce rzadko zdarza się, by zalecenia Komitetu nie zostały zatwierdzone.

W ramach wykonania zaleceń Komitetu, Polska będzie musiała wprowadzić zmiany w polskim prawie, jednakże w innym kształcie niż proponowanym przez majową nowelizację ustawy o lasach, jako że projekt ten nie spełnia wymagań artykułu 9 Konwencji.

Realizacja zaleceń będzie monitorowana przez Komitet, który może podejmować dodatkowe kroki w przypadku opóźnień. Organizacje społeczne mogą aktywnie wspierać wdrażanie zmian poprzez monitoring i działania komunikacyjne.

Cytaty stron zaangażowanych

“Fakt, że nie istnieje realna kontrola sądowa nad tym, jak zarządzana jest jedna czwarta terytorium Polski, czyli lasy zarządzane w oparciu o Plany Urządzenia Lasu, zmusił nas, organizacje pozarządowe, do szukania wsparcia poza krajem: w Komisji Europejskiej, Trybunale Sprawiedliwości czy UNESCO, jak to miało miejsce w przypadku Puszczy Białowieskiej. Nie mogliśmy wtedy powstrzymać tej wycinki przed polskimi sądami, choć próbowaliśmy nawet wspólnie z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. To dramatyczna bariera dla społeczeństwa obywatelskiego, którą teraz potwierdził także Komitet ONZ” – komentuje Agata Szafraniuk, Prezeska Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.

“Komitet potwierdził to o czym mówiliśmy od dawna. Społeczeństwo w Polsce zostało ubezwłasnowolnione w sprawie ochrony lasów. Tymczasem codziennie na naszych oczach wycinane są ostatnie fragmenty lasów naturalnych czy okazałe wiekowe drzewa. Organizacjom przyrodniczym, aktywistom leśnym, ale też zwykłym obywatelom i obywatelkom brakuje skutecznych narzędzi prawnych do ochrony lasów. Oczekujemy, że orzeczenie Komitetu przyspieszy wprowadzenie potrzebnych zmian i umożliwi realną kontrolę społeczną nad tym jak zarządzane są lasy w Polsce” – mówi Sylwia Szczutkowska z Pracowni na rzecz Wszystkich Istot. 

Aleksandra Wiktor z Fundacji Greenpeace Polska dodaje: “Polskie prawo musi gwarantować możliwość zaskarżania Planów Urządzenia Lasu. Do tej pory tego nie realizuje, chociaż już w 2023 r przyznał to Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Teraz mamy potwierdzenie również od Komitetu ds. Zgodności z Konwencją z Aarhus. Rząd Donalda Tuska obiecał, że przywróci kontrolę społeczeństwa nad lasami. Apelujemy, aby Ministerstwo Klimatu i Środowiska jak najszybciej stworzyło dobre prawo, które da Polkom i Polakom prawdziwy nadzór nad lasami. Każdy kolejny dzień zwłoki rządu to nie tylko łamanie międzynarodowych zobowiązań, ale też obietnic złożonych polskiemu społeczeństwu”.

Marta Majka Wiśniewska z Fundacji Greenmind zauważa, że wdrożenie rekomendacji Komitetu  może efektywnie wesprzeć – dzięki uspołecznieniu tworzenia PULi – zmianę w zarządzaniu dobrem publicznym, jakim są lasy, i nadaniu priorytetu funkcjom pozagospodarczym, w tym m.in. wodochronnej, ekosystemowej czy społecznej.  

“Konwencja z Aarhus (której stroną jest zarówno Polska, jak też Unia Europejska) reguluje dostęp do sądu w art. 9. Nie może zatem być tak, że skarga kasacyjna nie przysługuje organizacji ekologicznej biorącej udział w postępowaniu sądowym w charakterze uczestnika na prawach strony. Tym bardziej, że organizacje społeczne nie występują w obronie własnego interesu, lecz po to, aby chronić interes społeczny( ochrona środowiska). Skandalicznym zatem jest fakt, że organizacje nie mają możliwości zaskarżania Planów Urządzania Lasu” – mówi Dawid Kaźmierczak z Fundacji Dzika Polska.

Dariusz Gatkowski z Fundacji WWF wskazuje, że “kontrola społeczeństwa nad lasami będącymi własnością Skarbu Państwa jest potrzebna dla efektywnego zarządzania nimi. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości poprzez możliwość zaskarżania planów urządzania lasu, jest częścią takiej kontroli, której obecnie Polki i Polacy są pozbawieni. To powinno być już dawno naprawione”.

Anna Treit, specjalistka ds. polityki ochrony przyrody z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków konkluduje: „Od lat obserwujemy, że decyzje o gospodarce leśnej w Polsce zapadają bez rzetelnej oceny wpływu na przyrodę, bez udziału społeczeństwa i bez możliwości ich zaskarżenia. To poważna luka w systemie ochrony środowiska, potwierdzona teraz przez Komitet ONZ. Tak było nie tylko w Puszczy Białowieskiej – podobnie jest dziś w Puszczy Karpackiej, gdzie mimo wyjątkowej wartości przyrodniczej prowadzi się wycinki bez realnej kontroli społecznej. Lasy są domem dla setek gatunków ptaków – bez skutecznych przepisów ich ochrona staje się fikcją. Potrzebujemy jasnych reguł, które pozwolą obywatelom i obywatelkom chronić przyrodę – również w sądach.”