De afgelopen dagen heeft u wellicht de beelden gezien van duizenden mensen die samenkwamen in het kleine dorpje Lützerath in Duitsland. Ze protesteerden tegen de ontwikkeling van een enorme bruinkoolmijn. Hun geweldloze protest tegen de machines is een voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid. Dit belangrijke instrument van activisme heeft de laatste tijd veel media-aandacht gekregen. We maken de balans op.
Burgerlijke ongehoorzaamheid is een ongemakkelijk onderwerp. Mensen die er bewust voor kiezen om iets te doen dat niet wettig is krijgen niet overal bijval. Een vaak gehoorde kritiek is dat het polariserend zou werken of anti-democratisch zou zijn. Enkelen bestempelen het zelfs als totalitair. Greenpeace heeft de afgelopen 50 jaar voortdurend acties van burgerlijke ongehoorzaamheid gevoerd en we worden dus vaak met deze bedenkingen geconfronteerd. Waarom is het zo belangrijk? Is het democratisch? Wanneer is het geoorloofd? Waarom is het geweldloos? Is het een succesvolle strategie? We zetten punt per punt onze visie uiteen.
1 Verzet tegen onrecht
Burgerlijk ongehoorzaam zijn betekent dat je ervoor kiest om de wet te overtreden. Dat doe je niet uit eigenbelang, maar omdat je voelt dat het je morele plicht is. De wet zelf kan onrechtvaardig zijn of er kan een groot onrecht bestaan waartegen je je wil verzetten.
Zo overtrad Rosa Parks de wet door vooraan in de bus te gaan zitten, maar hiermee kaartte ze wel een diep onrecht aan tegenover zwarte Amerikanen. Vandaag is de noodzakelijke politieke ambitie om een catastrofale klimaat- en biodiversiteitscrisis af te wenden veruit onvoldoende en dat maakt burgerlijke ongehoorzaamheid noodzakelijk en gerechtvaardigd.
2 Alleen maar de waarheid vertellen leidt niet tot verandering
Doorheen de geschiedenis van talrijke sociale bewegingen is telkens opnieuw gebleken dat het niet helpt om alleen maar het onrecht aan te klagen. Slavernij, de onderdrukking van de vrouw of ecologische wanpraktijken zijn niet vanzelf verdwenen omdat ze moreel verkeerd waren. Ze verdwenen omdat massale acties van burgerlijke ongehoorzaamheid de maatschappelijke consensus verschoven1.
Ook vandaag stelt de wetenschap zwart op wit dat de CO2-uitstoot drastisch naar beneden moet, maar toch durven regeringen geen adequate maatregelen te nemen, door bijvoorbeeld de fossiele industrie aan banden te leggen.
Als we zouden leven in een samenleving gebaseerd op logica en morele rechtvaardigheid, dan zou burgerlijke ongehoorzaamheid niet nodig zijn. Maar we leven in een samenleving waarin geld en macht de dynamiek bepalen, en die zijn geconcentreerd bij een hele kleine groep die vooral baat heeft om niet te veel te veranderen1.
3 De waarheid moet worden uitgeschreeuwd om gehoord te worden
Succesvolle sociale bewegingen hebben mensen ertoe kunnen bewegen om het onrecht niet enkel te begrijpen, maar om het werkelijk te voelen. Hun acties slagen erin om het onrecht op een pijnlijke manier bloot te leggen, veelal door onrechtvaardige wetten te verbreken op een geweldloze manier. Ze beïnvloeden de denkbeelden van brede lagen van de bevolking.
Verandering gebeurt dus niet enkel door iemand rationeel te overtuigen maar door tot de verbeelding te spreken zodat mensen zich identificeren met het doel, de durf, de creativiteit en de volharding van de actievoerders. Greta Thunberg is hiervan een duidelijk voorbeeld. Een authentiek en inspirerend verhaal kan de machtsverhoudingen en de status-quo veranderen, ook al is het op papier een ongelijke strijd.
4 Geweldloos
Burgerlijke ongehoorzaamheid is per definitie geweldloos. Dat is de sleutel om geloofwaardig te zijn. Het betekent niet dat de acties vriendelijk moeten zijn of geen ongemak mogen veroorzaken, maar dat er geen geweld wordt gebruikt tegen mensen en dieren.
Geweldloosheid laat toe om acties rustig te laten verlopen zodat de aandacht gaat naar de kern van het probleem dat wordt aangekaart en niet wordt afgeleid naar het gedrag van de actievoerders. Het gebruik van geweld lokt immers meer geweld uit.
5 Hoe ver kunnen we gaan om gehoord te worden?
Klimaatactivisten wereldwijd hebben verschillende redenen om in actie te komen. Het is enorm hoopgevend om de groei in activisme te zien want de urgentie is hoog. Iedereen bepaalt zélf waar haar/zijn persoonlijke grenzen liggen en we zullen dan ook nooit de acties van andere groepen bekritiseren, zolang geweld nooit gericht is tegen andere mensen of tegen andere gevoelige wezens. Dat is de grens die Greenpeace trekt.
Bovendien is het duidelijk dat klimaatmarsen alleen niet volstaan. We hebben een veelheid aan tactieken en stemmen nodig – zowel gematigd als radicaal – om gehoord te worden en een echt democratisch debat over de problemen en oplossingen te hebben.
6 Een gezonde democratie werkt ook buiten het parlement
Het politieke beslissingsmodel deugt niet als je radicale beslissingen wil nemen op de lange termijn. Een verkozen politicus moet aan 2040 werken, maar moet tegelijk ook de volgende verkiezingen winnen, en dat is lastig. Daar ligt het belang van sterke mensenrechtenorganisaties, milieubewegingen, burgerbewegingen en NGO’s om een buitenparlementaire oppositie te voeren. Greenpeace kan als onafhankelijke organisatie onrecht aanklagen en wetenschappelijke kennis op tafel leggen, en op die manier een kwalitatieve invloed uitoefenen.
Dat hoeft niet enkel te gebeuren via burgerlijke ongehoorzaamheid maar op verschillende niveaus, bijvoorbeeld door informatiecampagnes, acties, beïnvloeding van beleidsmakers of via juridische procedures. Zo worden de Belgische overheden in de Klimaatzaak collectief veroordeeld voor hun nalatige klimaatbeleid. De rechters oordelen dat het Belgische klimaatbeleid dermate ondermaats is dat het de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten schendt. Een volgende stap is om concrete reductiedoelstellingen af te dwingen via de rechter.
7 Brede coalitie
Een brede coalitie van klimaatactivisten zal op alle mogelijke fronten de druk verder opvoeren tot de politieke leiders de radicale beslissingen nemen die nodig zijn om de planeet leefbaar te houden voor iedereen vandaag én voor de toekomstige generaties. Acties van burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen de geesten doen kantelen, een breder bewustzijn creëren dat het anders moet en zo nog grotere, collectieve acties uitlokken. Het is de beste manier om de situatie te keren.
Bronnen
1 Rex Weyler, greenpeace.org, Why Civil disobedience works. 2019.
2 Lowri Evans, greenpeace.org, Does peaceful protest work?. 2021.
3 “De echte onredelijken? Regeringsleiders die verantwoordelijkheid voor ecologische crisis in schoenen van geëngageerde burgers schuiven”. De Morgen, 2022.